فهرست مطالب
شهرها به عنوان پویاترین سکونتگاه‌های بشر، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اصولی برای توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی ساکنان خود هستند. طرحهای شهری نقشه راهی برای هدایت این توسعه، تخصیص بهینه منابع و ایجاد فضایی مطلوب برای زندگی، کار و تفریح ارائه می‌کنند.در این مقاله، به بررسی جامع انواع طرحهای شهری در ایران، وظایف و اهداف هر یک، و نقش آنها در ساختار و عملکرد شهرها می‌پردازیم. این اطلاعات برای شهروندان آگاه، متخصصان شهرسازی، دانشجویان و هر کسی که به آینده شهرها و نحوه برنامه‌ریزی برای آنها علاقه‌مند است، مفید خواهد بود.
طرح جامع شهری
طرح جامع شهری به عنوان مهم‌ترین و بلندمدت‌ترین طرح (10 تا 20 سال)، چارچوب کلی توسعه شهر را ترسیم می‌کند. این طرح جامع، نحوه استفاده از زمین‌ها را در قالب کاربری‌های مختلف مانند مسکونی، تجاری، اداری، صنعتی، خدماتی، فضای سبز و غیره مشخص می‌کند. همچنین، خطوط کلی ارتباطی، تراکم جمعیت و ساختمانی، نیازمندی‌های عمومی شهری و ضوابط و مقررات ساخت و ساز را تعیین می‌کند.
طرح جامع شهری، طرح بلند مدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی‌های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهایی خط (ترمینال) و فرودگاه‌ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی و اولویتهای مربوط به آنها تعیین می‌شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌گردد. طرح جامع شهر بر حسب ضرورت قابل تجدیدنظر خواهد بود.
طرح تفصیلی
طرح تفصیلی بر اساس ضوابط و معیارهای طرح جامع، جزئیات دقیق‌تر مربوط به نحوه استفاده از زمین‌ها را در سطح محلات مختلف شهر ارائه می‌دهد. این طرح، موقعیت و مساحت دقیق زمین‌ها، شبکه دقیق عبور و مرور، میزان تراکم جمعیت و ساختمانی، اولویتهای بهسازی و نوسازی، و موقعیت کلیه کاربری‌ها را مشخص می‌کند. نقشه‌ها و مشخصات ثبتی نیز بر اساس مدارک ثبتی تهیه می‌شوند
طرح تفصیلی عبارت از طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر نحوه استفاده از زمین‌های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویتهای مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می‌شود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می‌گردد.
مرجع تصویب طرح تفصیلی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، یا به صورت دقیق‌تر کمسیون ماده ۵ است. این کمسیون تشکیل شده از استاندار یا فرماندار (ریاست کمسیون)، شهردار، نماینده وزارت جهاد کشاورزی، نماینده وزارت راه و شهرسازی، نماینده شورای اسلامی شهر، نماینده سازمان نظام مهندسی و نماینده میراث فرهنگی میباشد.
طرح راهبرد توسعه شهری CDS
طرح CDS به عنوان یک طرح استراتژیک و نوین، رویکردی جامع و پویا به برنامه‌ریزی شهری ارائه می‌کند. این طرح شامل سه عنصر اصلی است .
یکی از طرحهای استراتژیک و نوین است که از سال ۸۵ توسط ناصر براتی در ایران پیاده شده‌است و در حال تبدیل شدن به قانون است. اجزاء CDS با توجه به شرایط و ویژگی‌های هر شهر اغلب تغییر می‌یابند. لیکن، ۳ عنصر اصلی آن عبارتند از:
✅ طراحی و ارزیابی: این بخش شامل تحلیل وضعیت موجود، شناسایی چالش‌ها و فرصت‌ها، و ارائه راه‌حل‌های خلاقانه برای توسعه شهر است.
✅ چشم‌انداز و استراتژی: در این بخش، چشم‌انداز مطلوب برای آینده شهر ترسیم می‌شود و استراتژی‌های کلیدی برای دستیابی به این چشم‌انداز تدوین می‌گردد.
✅ اجراء برنامه عمل، نهادینه کردن فرایند CDS و نظارت بر آن، مرور بر استراتژیها: این بخش شامل برنامه‌ریزی عملیاتی برای اجرای استراتژیها، تعیین وظایف و مسئولیت‌ها، و پایش و ارزیابی مستمر عملکرد طرح است
طرح بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده
بافت‌های فرسوده، محلاتی از شهر هستند که به دلیل فرسودگی ابنیه، زیرساخت‌های نامناسب و فقدان خدمات شهری، نیازمند نوسازی و بهسازی هستند. طرح بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده، با هدف احیای این محلات، ارتقای کیفیت زندگی ساکنان و حفظ ارزش‌های تاریخی و فرهنگی شهر تدوین می‌شود
طرحهای بهسازی، نوسازی، بازسازی و مرمت بافت‌ها طرح‌هایی هستند که برای بهسازی، نوسازی و بازسازی محلات شهر اعم از قدیم، جدید یا مسئله‌دار به عنوان طرح تفصیلی بخشی از بافت موجود شهر تهیه می‌شوند.
طرح آماده‌سازی توسعه‌های جدید در شهرها
با افزایش جمعیت و نیاز به مسکن، توسعه شهرها به ناچار در مناطق جدید صورت می‌گیرد. طرح آماده‌سازی توسعه‌های جدید، شامل مجموعه عملیات لازم برای آماده‌سازی زمین جهت احداث مسکن و تأسیسات جانبی طبق قانون زمین شهری است
طرح آماده سازی زمین از سال ۱۳۶۴ در ایران معمول شده است.این طرح‌ها شامل مجموعه عملیات لازم برای مهیا نمودن زمین جهت احداث مسکن و تأسیسات لازم مربوط مطابق قانون زمین شهری و آیین‌نامه‌های اجرایی آن است و به عنوان طرح تفصیلی توسعه‌های جدید شهری تهیه می‌گردد.
طرح تفصیلی موضوعی
طرح موضوعی نیز طرحی است که برای احیاء برخی از مکان‌های متروک و با عملکردهای قبلی خاص و ناحیه‌هایی وسیع (مثل معادن) یا حفاظت چند ناحیه با ارزش معماری در محورها حومه‌ها و سواحل یا برای فعالیت‌های تفریحی و گردش و نیز فضای سبز یا کمربند سبز تهیه می‌شود و همانطوری‌که از معنای لغوی آن برمی آید معطوف به موضوعات خاص برنامه‌ریزی و در واقع برای تکمیل طرحهای تفصیلی پایه و موضعی میباشد و مشخصات عمومی چنین طرحی عبارت است از زمان محدود تغییر در موضوع خاص محدوده‌هایی خاص در بخشی از شهر یا در سطح تمام شهر و همراه با ویژگی‌های قابل تغییر یا اصلاح بودن از نظر مشخصات اجرایی نیز این طرح می‌تواند توسط بخش عمومی یا خصوصی یا ترکیبی از هر دوی آنها صورت گرفته و با همکاری نهادهای مرتبط با موضوع اجرا شود. وظایف خاص طرح ساماندهی جنبه‌های خاص تقویت سایر طرحهای شهری و تعیین وظایف نهادهای ذی‌ربط بوده و اسناد آن نیز شامل نقشه پیشنهادها گزارش مکتوب برای ضرورت‌ها و سیاست‌های اجرایی و سایر مطالب توضیحی و تشریحی میباشد.
طرح تفصیلی موضعی
طرح موضعی طرحی است که هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی با محدودیت همراه بوده و شامل طراحی توسعه جدید شهر با تجدید نظر در طرحهای توسعه قبلی یا بهسازی مناطقی از شهر یا ترکیبی از این‌ها خواهد بود. از نظر مشخصات عمومی این طرح برای حداکثر مدت ده سال و همراه با قابلیت تغییرات عمیق در محدوده نسبتاً کوچک‌تر تهیه شده و قابل تغییر و اصلاح میباشد.
اجرای آنها توسط بخش عمومی یا خصوصی یا ترکیبی از هر دوی آنها صورت گرفته و با همکاری نهادهای مختلف به ویژه بخش‌های مرکزی یا نواحی بزرگ جدید انجام خواهد شد. وظایف خاص چنین طرح ساماندهی مراکز شهری ساماندهی نواحی مسکونی قدیم یا جدید و ساماندهی نواحی صنعتی تجاری تفریحی گردشگری و غیره بوده اسناد آن نیز شامل نقشه پیشنهادها سند پیشنهادها و سیاست‌های اجرایی و سایر مطالب توضیحی و تشریحی همراه با برآوردهای مالی میباشد.
طرح هادی شهری
عبارت از طرحی است که در آن جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین‌های شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارائه راه‌حل‌های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی‌باشند، تهیه می‌شود.
نقش و اهمیت طرحهای شهری
طرحهای شهری نقشی اساسی در هدایت توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی در شهرها ایفا می‌کنند. این طرح‌ها به عنوان نقشه راهی برای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری در سطوح مختلف عمل می‌کنند و می‌توانند در ابعاد مختلف زندگی شهری تأثیرگذار باشند. برخی از مهم‌ترین نقش‌ها و مزایای طرحهای شهری عبارتند از:
ساماندهی و نظم‌دهی به توسعه شهر
طرحهای شهری با تعیین کاربری زمین‌ها، تراکم ساختمانی، شبکه معابر و سایر مؤلفه‌های فضایی، از رشد بی‌رویه و نامنظم شهر جلوگیری می‌کنند و به ساماندهی و نظم‌دهی به توسعه آن کمک می‌کنند.
ارتقای کیفیت زندگی:طرحهای شهری با تأمین سرانه‌های مناسب برای فضاهای سبز، خدمات عمومی، و تاسیسات زیربنایی، به ارتقای کیفیت زندگی در شهرها کمک می‌کنند. همچنین، این طرح‌ها با توجه به نیازها و خواسته‌های شهروندان، فضایی مطلوب برای زندگی، کار و تفریح ایجاد می‌کنند.
حفظ محیط زیست:طرحهای شهری با تعیین محدوده‌های حفاظتی، کنترل آلودگی هوا و منابع طبیعی، و ترویج استفاده از حمل و نقل عمومی، به حفظ محیط زیست و ارتقای پایداری شهری کمک می‌کنند.
توزیع عادلانه امکانات و خدمات:طرحهای شهری با در نظر گرفتن عدالت اجتماعی، امکان دسترسی عادلانه همه شهروندان به امکانات و خدمات شهری را فراهم می‌کنند. این امر به کاهش نابرابری‌ها و ارتقای سطح رفاه عمومی در شهرها کمک می‌کند.
ارتقای هویت و فرهنگ شهری:طرحهای شهری با حفظ و احیای بافت‌های تاریخی، ترویج معماری ایرانی-اسلامی، و ایجاد فضاهای فرهنگی، به ارتقای هویت و فرهنگ شهری کمک می‌کنند.
جذب سرمایه‌گذاری:طرحهای شهری با ایجاد چشم‌اندازی روشن از آینده شهر، ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهند و می‌توانند به جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در بخش‌های مختلف شهری کمک کنند.
افزایش تاب‌آوری شهرها:طرحهای شهری با توجه به بلایای طبیعی و مخاطرات مختلف، می‌توانند به افزایش تاب‌آوری شهرها در برابر این مخاطرات کمک کنند.
ارتقای حکمروایی شهری:طرحهای شهری با ایجاد چارچوبی مشخص برای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری، به ارتقای حکمروایی شهری و شفافیت در عملکرد نهادهای متولی امور شهرها کمک می‌کنند.
در مجموع، طرحهای شهری ابزارهای قدرتمندی برای هدایت توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی در شهرها هستند. با تدوین و اجرای صحیح این طرح‌ها، می‌توان به شهری مطلوب، امن، زیبا، و پویا برای همه شهروندان دست یافت. علاوه بر موارد فوق، طرحهای شهری می‌توانند در زمینه‌های مختلف دیگری نیز مانند:
توسعه گردشگری: با ایجاد جاذبه‌های گردشگری و تفرجگاهی، به رونق صنعت گردشگری در شهرها کمک می‌کنند.
ایجاد اشتغال: با ایجاد زمینه‌های مناسب برای فعالیت‌های اقتصادی، به اشتغال‌زایی و کاهش نرخ بیکاری کمک می‌کنند.
کاهش ترافیک: با توسعه حمل و نقل عمومی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی، به کاهش ترافیک و آلودگی هوا کمک می‌کنند.
ارتقای سطح آموزش و بهداشت: با تأمین فضاهای آموزشی و بهداشتی مناسب، به ارتقای سطح آموزش و بهداشت در شهرها کمک می‌کنند.
اهمیت طرحهای شهری بر کسی پوشیده نیست. با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای صحیح این طرح‌ها، می‌توان به آینده‌ای روشن و مطلوب برای شهرها و ساکنان آنها دست یافت.